In de rubriek Spotlight staat een ‘fantastische klassieker’ van eigen bodem centraal. In deze vierde aflevering: ‘Torenhoog en mijlen breed’ (1969) van Tonke Dragt. 

Toen Edu elf jaar was, kocht hij op de rommelmarkt een oude robot, die hij Bob noemde. Bob was niet alleen oud, maar ook eigenaardig; hij kon bijvoorbeeld gedichten opzeggen… […]
‘Waar wouden zijn, als vuur zo heet, / torenhoog en mijlen breed…’
Hij brak af.
Edu ging met een schok rechtop zitten. ‘Wat is dat?’ vroeg hij. ‘Waar? Waar zijn die wouden?’
‘Als vuur zo heet,’ sprak de robot. ‘Dat is een gedicht. Bobs maker vertaalde het uit de Engelse taal. Maar Bob is de rest vergeten.’
‘Jammer,’ zei Edu peinzend. ‘Het zal wel op een andere planeet zijn. Er zijn geen wouden meer op Aarde…’

Zo begint het klassieke jeugdboek ‘Torenhoog en mijlen breed’, dat de inmiddels 88-jarige Tonke Dragt schreef in 1969. De ruimtewedloop was in die tijd in volle gang, met de maanlanding op 20 juli 1969 als hoogtepunt. Lange tijd was het een mysterie hoe het oppervlak van Venus er precies uitzag; de planeet wordt constant door wolken omhuld, dus wie weet, misschien waren er wel regenwouden op Venus, weelderig en nat, die zich ‘torenhoog en mijlen breed’ uitstrekten. Zes jaar later – toen de sondes Venera 9 en 10 de eerste foto’s van het Venus-oppervlak naar de aarde stuurden – werd deze droom ruw beëindigd: Venus is een verzengend hete wereld, met een onleefbare giftige atmosfeer.

Dit heeft gelukkig geen gevolgen gehad voor de populariteit van ‘Torenhoog en mijlen breed’, dat in 1971 de prestigieuze Nienke van Hichtumprijs in de wacht sleepte en wordt gezien als een van de beste Nederlandse jeugdboeken ooit.

‘Torenhoog en mijlen breed’ draait rond planeetonderzoeker Edu, die al zijn hele leven is gefascineerd door wouden. Op aarde zijn de bossen al vele jaren verdwenen en hij reist af naar Venus, waar nog wél uitgestrekte wouden zijn te vinden. De onderzoekers aldaar leven onder een veilige koepel, die ze slechts sporadisch verlaten. De gevaarlijke wouden zijn verboden toegang voor iedereen. Edu verbaast zich hierover, maar als hij zijn nieuwsgierigheid kenbaar maakt, stuit hij op een bureaucratische muur van regels en onbegrip. Edu trekt echter zijn eigen plan en tijdens een routinecontrole besluit hij met zijn verkenningsvoertuig middenin de wouden van Venus te landen. En daar doet hij een schokkende ontdekking…

De titel heeft Tonke Dragt ontleend aan een gedicht van de Schotse schrijver Robert Louis Stevenson, die onsterfelijk werd dankzij zijn romans ‘Treasure Island’ uit 1883 en ‘The Strange Case of Dr Jekyll and Mr Hyde’ (1886).

In Stevensons gedicht ‘Travel’ zijn de volgende twee regels te vinden:

‘Where are forests hot as fire,
Wide as England, tall as a spire’

Tonke Dragt had deze regels al jaren eerder vertaald. Ze deden haar denken aan de tropische bossen in Nederlands-Indië, waar ze haar jeugdjaren doorbracht. In het voorwoord van de 2010-editie van ‘Torenhoog en mijlen breed’ schrijft ze: ‘Deze regels fascineerden mij omdat ze me aan tropische wouden herinnerden. Ik dacht in het kille Nederland vaak met verlangen aan de bossen in Indië, het land van mijn jeugd. Op een andere planeet zouden ze misschien niet zo groen zijn; ze konden ook oranje zijn, en roze en goud. Vlammende wouden moesten het wezen, prachtig, aanlokkelijk, en ook gevaarlijk… Veel fantasieën zijn voortgekomen en gegroeid uit de werkelijkheid. En ook toen al, in de twintigste eeuw, maakten veel mensen zich zorgen over de tropische regenwouden die op allerlei manieren werden bedreigd. Op Aarde zijn geen wouden meer… wat dat betreft is dit boek – helaas – nog steeds actueel.’

Vlammende wouden moesten het wezen, prachtig, aanlokkelijk, en ook gevaarlijk…

Heimwee naar het Indische bos, een verlangen naar vroeger – deze thema’s liggen voor de hand. Maar tegelijkertijd is ‘Torenhoog en mijlen breed’ ook een roman over de relatie tussen mens en natuur. Zullen de mensen in de toekomst niet vervreemd raken van alles wat groeit? Hoe reageren ontdekkingsreizigers op buitenaards leven?

Tonke Dragt had naam gemaakt met onder meer de fantasyjeugdromans ‘De brief voor de koning’ (1962) en ‘De geheimen van het Wilde Woud’ (1965). Met ‘Torenhoog en mijlen breed’ sloeg ze een nieuwe weg in en maakten de traditionele middeleeuws geïnspireerde werelden en queesten plaats voor futuristische omgevingen, geïnspireerd door SF-auteurs en wetenschappers als Ray Bradbury en Erwin Schrödinger. Hoewel je kunt stellen dat de zoektocht van hoofdpersoon Edu eveneens een soort queeste is. Niet alleen is hij nieuwsgierig naar de wouden van Venus, maar ook naar de wereld in zichzelf én de vermogens die jarenlang in hem sluimerden.

‘Torenhoog en mijlen breed’ viert dit jaar zijn 50-jarig jubileum. Het is logisch dat de jeugdroman de tand des tijds niet helemaal ongeschonden heeft doorstaan. Als de nieuwe lichting planeetonderzoekers aankomt op Venus, krijgen ze bijvoorbeeld een groot glas ‘astromelk’ voorgeschoteld om op krachten te komen. Dit zijn echter kleine dingetjes die vooral een glimlach oproepen. Opvallender is de manier waarop vrouwen worden neergezet in het boek, zeker met een #metoo-bril op het puntje van je neus. Vrouwen zijn poppetjes, met lange wimpers, fraaie benen en glanzende haren, zo benadrukt Dragt keer op keer. De ontluikende romance tussen Edu en de boordpsycholoog Petra is awkward om te lezen, vooral omdat Edu zich het merendeel van de tijd als een hork gedraagt.

Als de nieuwe lichting planeetonderzoekers aankomt op Venus, krijgen ze een groot glas ‘astromelk’ voorgeschoteld.

Maar goed, zodra Edu eenmaal de wouden van Venus betreedt, neemt het verhaal zo’n vaart dat de nieuwsgierigheid naar het verdere verloop de overhand krijgt. Dragt beschrijft de Venus-wouden bovendien uitermate beeldend en bloemrijk; je raakt bijna zelf bedwelmd door die psychedelische natuurpracht…

Tonke Dragt was een van de eerste Nederlandse auteurs die zich waagde aan het sciencefictiongenre en het is dankzij haar dat talloze jeugdige lezers voor het eerst kennismaakten met verre planeten, buitenaardse wezens en paranormale vermogens. ‘Torenhoog en mijlen breed’ ontaardt niet in een standaard mens versus alien-verhaal met een hoop geschiet en ontploffingen. Dragts roman weet dankzij de rustige manier van vertellen en de juiste mix tussen ‘science’ en ‘fiction’ nog altijd te overtuigen.

Of zoals Tonke Dragt het jaren later zelf verwoordde: ‘Er zijn wouden op Venus. Ze wachten.’

——————————
Eerdere spotlights: 
(1): De eersten van Rissan 
(2): Hex
(3): Heksensabbath