Hoewel mijn stapel ‘nog te lezen boeken’ langzamerhand immense proporties heeft aangenomen, is het soms heerlijk om een goed boek nóg een keer te lezen.

Toegegeven, het lijkt een vreemde, bijna ouderwetse bezigheid. Waarom zou je teruggrijpen naar iets dat je al kent, terwijl er elke dag duizenden nieuwe boeken verschijnen? Toch is herlezen een van de meest bevredigende leeservaringen die er zijn.

Of zoals Italo Calvino ooit schreef: “De boeken mogen dan hetzelfde blijven – al veranderen ze mee met het licht van de tijd – maar wijzelf zijn veranderd, en daardoor wordt elke herlezing een nieuwe ontmoeting.” ⁽¹⁾

Uit psychologisch onderzoek blijkt bovendien dat herlezen kan leiden tot een gevoel van cognitieve rust. Omdat de tekst bij herlezing al gedeeltelijk bekend is, hoeven de hersenen minder inspanning te leveren om de inhoud te verwerken. Dat verhoogt de zogeheten processing fluency – het gemak waarmee informatie wordt verwerkt – en dat gaat vaak samen met een diepere waardering, meer aandacht voor details en sterkere emotionele betrokkenheid bij de tekst. ^{(2, 3)}

Uit psychologisch onderzoek blijkt dat herlezen kan leiden tot een gevoel van cognitieve rust.

Lang verhaal kort: onlangs kreeg ik enorm zin om James Clavells ‘Shōgun’ weer eens te lezen, vooral dankzij de nieuwe serie op Disney+. Ik had de epische Japan-roman ergens medio jaren negentig verslonden en was benieuwd of het nog altijd indruk zou maken. Mijn eigen exemplaar kon ik niet meer vinden, maar binnen no-time had ik via Marktplaats een exemplaar op de kop getikt. Vol goede moed zette ik me aan het lezen, maar al na een paar bladzijden stopte ik. Er klopte iets niet. Dit was niet het boek zoals ik het me herinnerde.

Het ging om een eerste druk van de Nederlandse vertaling (Luitingh-Sijthoff Uitgeverij, 1975). Het boek was in perfecte staat – alsof de vorige eigenaar het 50 jaar geleden had gekocht, maar al die decennia was vergeten om het open te slaan. Daar lag het dus niet aan. Ik bestudeerde de coverillustratie: een enigszins wazige afbeelding van een Japanse krijger en een Aziatische tempel. Het zei me niets.

Al na een paar bladzijden stopte ik. Er klopte iets niet.

De volgende ochtend stond ik onder de douche en opeens schoot het me te binnen. De Shōgun-editie die ik vroeger had verslonden, was geïnspireerd op de serie die in de jaren tachtig van de roman is gemaakt. Op de omslag van die versie waren onder meer de hoofdpersonages John Blackthorne en Toda Mariko te zien. En inderdaad, zo bleek toen ik me had afgedroogd en Google opstartte, dát was het boek dat ik had gelezen.

Deze keer bood niet Marktplaats, maar online winkel Nerdy Vintage (daarover zeer binnenkort meer) uitkomst.  Toen ik enige tijd later ‘Shōgun’ (een nieuwe vertaling, in 1982 uitgegeven door uitgeverij Veen) in handen had, viel alles op zijn plek en kon ik eindelijk met een goed gevoel aan het herlezen slaan.

Ik had me niet gerealiseerd hoe belangrijk de juiste versie was. Ik had dit echter kunnen weten, want toen ik een jaar of wat geleden mijn zinnen had gezet op een exemplaar van ‘Het oneindige verhaal’ van Michael Ende – een van mijn favoriete jeugdboeken – bleek ik eigenlijk gewoon de editie te willen hebben die ik vroeger als kind had gelezen…

Kortom, herlezen is erg fijn, maar het begint – voor mij althans – met het vinden van de juiste versie. Niet alleen inhoudelijk, maar ook fysiek. De omslag, het lettertype, zelfs het papier kunnen deel uitmaken van de herinnering die je probeert op te roepen.

Kortom, herlezen is erg fijn, maar het begint met het vinden van de juiste versie.

De eerste zinnen kwamen me plots weer bekend voor, alsof ze jarenlang ergens in mijn geheugen hadden liggen wachten. En langzaam maar zeker schoof het heden naar de achtergrond en las ik weer zoals toen. Dat besef maakt het misschien wel zo bijzonder. We denken vaak dat we een boek herlezen om te zien wat erin staat. Maar in werkelijkheid zoeken we ook naar wie wij waren toen we het voor het eerst lazen.

¹ Calvino, I. (1992). Waarom je klassieken zou moeten lezen (H. Schraa, vert.). Amsterdam: Atlas Contact. (Oorspronkelijk werk gepubliceerd in 1981).
² Reber, R., Schwarz, N., & Winkielman, P. (2004). Processing fluency and aesthetic pleasure: Is beauty in the perceiver’s processing experience? Personality and Social Psychology Review, 8(4), 364–382.
³ Fiske, S. T., & Taylor, S. E. (2013). Social Cognition: From Brains to Culture (2nd ed.). Sage Publications.